Βιβλίο, Υποκρισία & Κριτικές, του Χάρη Κωφιάδη
Υπάρχουν τελικά κακά βιβλία;
 |
| "Ανάμεσα σε λέξεις και εντυπώσεις, κερδίζουν οι εντυπώσεις." |
Ας το πιάσουμε από την αρχή
Σαφέστατα υπάρχουν κακά βιβλία. Και αυτό το "κακά" μπορεί να αφορά μια πληθώρα παραγόντων. Άλλωστε τίποτα δεν είναι άσπρο ή μαύρο - εκτός ίσως από τις ζέβρες.
Ένα βιβλίο μπορεί να είναι κακό από άποψη επιμέλειας. Κάποιους αυτό δεν τους ενοχλεί ιδιαίτερα, αρκεί η θεματολογία και η ιστορία να κρατούν το ενδιαφέρον τους. Άλλοι πάλι δεν μπορούν καν να το διαβάσουν όταν το κείμενο είναι γεμάτο συντακτικά ή ορθογραφικά λάθη. Κανένα από τα δύο δεν είναι "λάθος" και κανένα δεν είναι απαραίτητα "σωστό", ιδίως όταν το ίδιο το βιβλίο λειτουργεί για πολλούς απλώς ως μέσο ψυχαγωγίας ή διασκέδασης. Το τι τέρπει την ψυχή του καθενός είναι υπόθεση προσωπική - αν και πάντοτε υπάρχουν και κάποια αντικειμενικά κριτήρια.
Κακό μπορεί να θεωρηθεί κι ένα βιβλίο στο οποίο ο συγγραφέας ή ο αφηγητής -ειδικά αν είναι παντογνώστης- προωθεί συμπεριφορές που υποκινούν οποιασδήποτε μορφής βία. Και φυσικά, δεν εννοούμε ότι ένας χαρακτήρας δεν μπορεί να εκφράζει αμφιλεγόμενες ή ακόμη και εγκληματικές απόψεις για λόγους πλοκής. Άλλο το ένα, άλλο το άλλο. Ακόμη κι αν όλοι οι χαρακτήρες ενός βιβλίου εκφράζουν τέτοιες απόψεις, αυτό μπορεί να είναι απόλυτα θεμιτό εφόσον εξυπηρετεί τη θεματολογία ή εάν δικαιολογείται από το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο. Το να έχεις, για παράδειγμα, τρεις άντρες πρωταγωνιστές στη δεκαετία του 1920 που εκφράζουν σεξιστικές αντιλήψεις, ενδεχομένως περισσότερο καυτηριάζει την πάλαι ποτέ επικρατούσα νοοτροπία, παρά προωθεί τον μισογυνισμό.
Επίσης, ένα βιβλίο μπορεί να είναι κακό από άποψη πλοκής ή χαρακτήρων. Η πλοκή μπορεί να είναι αδύναμη, υπερβολικά περίπλοκη ή μπερδεμένη σε σημείο που να μην βγάζει νόημα· μπορεί να έχει ασυνέπειες, "τρύπες", ή να είναι απλώς βαρετή - ή και εντελώς ανύπαρκτη. Αντίστοιχα, οι χαρακτήρες μπορεί να είναι επιφανειακοί, αναληθοφανείς ή να παρουσιάζονται με τέτοια ασυνέπεια ώστε να αναιρούν διαρκώς τον εαυτό τους και όσα μάς παρουσιάστηκαν στην αρχή.
Και τέλος, ένα βιβλίο μπορεί να θεωρηθεί "κακό" όταν παρουσιάζεται (μέσα από το εξώφυλλο ή το οπισθόφυλλο) ως κάτι πολύ συγκεκριμένο, αλλά στην ανάγνωση αποδεικνύεται κάτι εντελώς διαφορετικό. Εκεί, το πρόβλημα δεν είναι μόνο αισθητικό ή τεχνικό - είναι πρόβλημα αθέτησης υπόσχεσης. Και η απογοήτευση του αναγνώστη είναι απόλυτα θεμιτή.
Η υποκρισία στην παρουσίαση βιβλίων στα social media
Ας ξεκαθαρίσουμε εξαρχής ότι δεν μιλάμε για άτομα που συνεργάζονται με εκδοτικούς οίκους για την ανάγνωση και παρουσίαση βιβλίων. Άλλωστε, η συνεργασία αυτή στηρίζεται σε συγκεκριμένες συνθήκες και συμφωνίες, και το κοινό που τους ακολουθεί το γνωρίζει - ή τουλάχιστον θα έπρεπε.
Παρότι λοιπόν όλα τα προηγούμενα σημεία που αφορούν την ποιότητα ενός βιβλίου είναι σχετικά εύκολα κατανοητά, όταν το θέμα περνά στη δημόσια παρουσίαση ενός βιβλίου μέσα στις γνωστές βιβλιοφιλικές κοινότητες των social media, εμφανίζεται μια έντονη υποκρισία. Όχι από όλους -φυσικά και όχι. Αλλά από μια αρκετά σημαντική μερίδα συμμετεχόντων που φαίνεται να αντιμετωπίζουν ως "κακό" ή σχεδόν προσβλητικό το να ειπωθεί κάτι αρνητικό για ένα βιβλίο.
Η στάση του "αν δεν μου αρέσει κάτι, δεν θα το παρουσιάσω" είναι απολύτως θεμιτή και έντιμη. Ο καθένας έχει δικαίωμα να επιλέγει τι θα μοιραστεί στο προφίλ του και τι είδους vibe θέλει να εκπέμπει. Το πρόβλημα όμως ξεκινά από εκείνους που, πέρα από την προσωπική τους επιλογή, επιχειρούν να επιβάλλουν ένα είδος "σιωπητηρίου" στην κριτική.
Είναι αυτοί που θα σου πουν με σιγουριά ότι "δεν πρέπει να μιλάμε άσχημα για τα βιβλία, γιατί είναι κόπος και δημιούργημα κάποιου". Πολλοί από αυτούς απορρίπτουν με έμφαση και τη χρήση της λέξης "κριτική", ενώ συχνά δηλώνουν αρνητικοί ακόμα και απέναντι στη βαθμολόγηση βιβλίων.
Και πάλι: δεν μιλάμε για όλους. Μιλάμε όμως για μια τάση που υπάρχει, και που, είτε συνειδητά είτε ασυναίσθητα, ακυρώνει τη συζήτηση και τη διαφάνεια γύρω από το τι σημαίνει ένα βιβλίο για τον καθένα, και τι εντέλει αξίζει να συζητιέται δημόσια - και πώς.
Η απαίτηση για τεκμηρίωση - αλλά μόνο όταν δεν μας αρέσει κάτι
Αν ειπωθεί αρνητικό σχόλιο, πρέπει, σου λένε, να είναι σωστά τεκμηριωμένο. Δεν μπορείς να πεις απλώς "δεν μου άρεσε, το βρήκα κουραστικό". Πρέπει να εξηγήσεις τι, πώς και γιατί - και ακόμη καλύτερα, να αφήσεις και ένα περιθώριο αμφιβολίας του τύπου: “Ίσως έφταιγε και η φάση στην οποία βρισκόμουν όταν το διάβασα.”
Ταυτόχρονα όμως, όταν γεμίζουν τα post με λόγια όπως “ερωτεύτηκα”, “τέλειο”, “δεν υπήρχε” χωρίς κανένα απολύτως νόημα ή τεκμηρίωση, αυτό είναι απολύτως αποδεκτό. Γιατί; Επειδή είναι θετικά. Δεν χρειάζονται εξηγήσεις.
Το επιχείρημα “δεν είσαι ειδικός” και η πραγματικότητα του βιβλίου ως προϊόν
Κάπου εδώ, μοιραία, εμφανίζεται και το γνωστό επιχείρημα: “Δεν είσαι ειδικός.”
Λες και ήταν ποτέ απαραίτητο να είσαι ειδικός για να έχεις άποψη πάνω σε κάτι που αγόρασες, κατανάλωσες ή βίωσες ως εμπειρία.
Όσο ρομαντικά κι αν θέλουμε να το δούμε, δεν παύει να ισχύει το εξής απλό: το βιβλίο είναι και προϊόν. Διατίθεται εμπορικά, μπαίνει σε ράφια, διαφημίζεται, κοστολογείται, αγοράζεται. Όπως ένα πλυντήριο. Όπως μια ηλεκτρική ξυριστική μηχανή. Όπως ένα πιάτο φαγητό σε ένα εστιατόριο.
Κανείς δεν θα σε ρωτήσει αν είσαι υδραυλικός για να δεχτεί την άποψή σου για το πλυντήριο που αγόρασες. Κανείς δεν θα σου πει ότι δεν είσαι μπαρμπέρης, άρα δεν δικαιούσαι να σχολιάσεις τη μηχανή ξυρίσματος. Και σίγουρα, κανείς δεν απαιτεί να είσαι σεφ για να πεις αν σου άρεσε ή όχι το φαγητό που έφαγες.
Το ίδιο ισχύει και με το βιβλίο.
Βεβαίως, η γνώμη ενός ανθρώπου με σχετική ιδιότητα ή εμπειρία (κριτικού, λογοτέχνη, εκπαιδευτικού κτλ.) έχει τη δική της βαρύτητα - ή τουλάχιστον, θα έπρεπε να έχει. Δεν σημαίνει όμως ότι η γνώμη όλων των υπόλοιπων αναγνωστών είναι άκυρη ή μη αποδεκτή, ειδικά όταν δεν μιλάμε για τεχνικά ή επιστημονικά χαρακτηριστικά, αλλά για την προσωπική αναγνωστική εμπειρία η οποία μπορεί να διαφέρει σημαντικά από αναγνώστη σε αναγνώστη.
Ο κόπος του δημιουργού είναι αξιέπαινος - αλλά δεν σώζει το αποτέλεσμα
Είναι σημαντικό να λέμε το εξής: Ο κόπος, το μεράκι και η αγάπη που βάζεις σε κάτι δεν χαρακτηρίζει απαραίτητα το αποτέλεσμα. Χαρακτηρίζει εσένα.
Μπορούμε και πρέπει να πούμε ένα μπράβο στον δημιουργό για την επιμονή, την αφοσίωση, την υπομονή. Αλλά αν το αποτέλεσμα δεν είναι καλό, έχουμε κάθε δικαίωμα να το πούμε.
Με σεβασμό; Ναι. Με κοσμιότητα; Ναι. Χωρίς κακεντρέχεια ή μίσος; Φυσικά. Αλλά να το πούμε και αυτό εάν και εφόσον θέλουμε να το κάνουμε.
Συμπέρασμα: Υπάρχουν όλα τα είδη βιβλίων - και όλοι οι αναγνώστες έχουν φωνή
Υπάρχουν αριστουργήματα. Υπάρχουν καλά βιβλία, μέτρια, κακά και υπάρχουν και βιβλία που δεν διαβάζονται. Υπάρχουν βιβλία που γράφτηκαν με μοναδικό σκοπό το κέρδος και τη συνεχή παρουσία του συγγραφέα στο προσκήνιο, με μόνο στόχο να επιμηκύνουν τα 15 λεπτά δημοσιότητάς του.
Υπάρχουν όλα αυτά. Και όταν ένας αναγνώστης -που δεν παριστάνει τον ειδικό- επιλέγει να πει τη γνώμη του, οφείλουμε να σεβαστούμε την επιλογή του. Ακόμα κι αν δεν μας αρέσει αυτό που λέει.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου